Persian Articles

عکس از آب و انعکاس معنا، نگاھی به آثار امیرحسین ذکرگو

عکس از آب و انعکاس معنا، نگاھی به آثار امیرحسین ذکرگو

Photography of water and reflection of meaning in the works of Amir H. Zekrgoo

 

Vol. 3 No. 4 (2015),Issue- December. ISSN 2347-6869 (E) & ISSN 2347-2146 (P)

Photography of water and reflection….. by Zahra Abdollah and Mohsen marasy page no. 42-58

Page No.43n|P a g e

 

Zahra Abdollah

Ph.D. Scholar

Shahed University, Tehran, Iran

E-mail: This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.

ORCID iD: http://orcid.org/0000-0001-9337-6549

 

Mohsen Marasy

Associate Professor

Department of Art Studies

Faculty of Art, Shahed University

Islamic Republic of Iran

E-mail: This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.

ORCID iD: http://orcid.org/0000-0002-6409-5024

URL: http://www.shahed.ac.ir

 

چکیده: ظهور و بروز بن مایة آب در آثار عکاسی، به انحاء گوناگون و در صور واقعگرایانه یا انتزاعی، اشارتی به وجه متمایز و الهام بخش این عنصر در خلق هنری دارد. در واقع خصوصیات ساختاری آب از بی شکلی، بی رنگی و بی طعمی تا ذاتی بودن حرکت در آن (مرگ در صورت ایستایی)، قابلیت فرانمایی (مانند شیشه) و انعکاس (مانند آینه) آن را به موضوعی قابل تأمل و خیال انگیز در عکاسی بدل نموده است. به طور خاص، عکسهای آقای ذکرگو، با فراروی از این شاخص ها، به ساحت معنوی آب نظر داشته و معنای مورد نظر را گاه از طریق همنشینی آب با نشانه های صریح نظیر مسجد و گاه به طور غیرمستقیم، در معرض نگاه مخاطب قرار می دهد. در اثبات این مدعا، نوشتار حاضر ضمن تجزیه و تحلیل فرم، دلالتهای صریح و ضمنی محتوای آثار را به شیوة تطبیقی مورد مداقه قرار داده و با رویکردی نشانه شناسانه، هدف پژوهش یعنی بررسی فحوای معنوی آب و در پرتو آن، تلائم سنت و مدرنیته در آثار این هنرمند را دنبال می نماید. بدین منظور از میان جامعه آماری آثار عکاسی آقای ذکرگو، عکس هایی از سری تصاویر "آب معنوی" و "تصاویری از توهم" انتخاب شده اند تا به پرسش های ذیل پاسخ داده شود: "در پس فرم زیباشناسانة عکس ها چه معنایی نهفته است؟" و "آیا این معنا با معنویت، سنت و مدرنیته ارتباط دارد؟"

کلیدواژگان: عکاسی، آب، ذکرگو

مقدمه: سری تصاویر "آب معنوی" و "نقاشی بر آب"[1] مجموعه ای از عکاسی های آقای دکتر ذکرگو، پژوهشگر، هند شناس، هنرمند(نقاش، عکاس، خوشنویس)، استاد هنرهای شرقی و اسلامی در مؤسسة بین‌المللی اندیشه و تمدن اسلامی دانشگاه مالزی است. این آثار تاکنون در نمایشگاه ها و موزه های متعدد در سراسر جهان به نمایش درآمده اند.[2] 47 عکس از این مجموعه، که پیش از این در شهرهای برن و ژنو سوئیس ارائه گردیده بود، در سال 1384 در نمایشگاه نگارخانه ملی مؤسسة فرهنگی هنری صبای تهران و سپس در اصفهان در معرض دید بازدیدکنندگان قرار گرفت. همچنین عکاسی های این هنرمند از آب، به آرت اکسپوی مالزی که از بزرگ‌ترین بازارهای هنری منطقه شرق آسیا و مهمترین رویداد هنری این کشور بشمار می آید راه یافته و در نمایشگاه سال 1392 در کنار غرفه سفارت ایران، غرفه ای جداگانه به آثار این هنرمند اختصاص یافت. این نمایشگاه دستاورد سالها تحقیق و تفحص هنرمند در موضوع آب است، چنانکه خود می گوید:‌ "موضوع آثاری که در نمایشگاه به نمایش درآمده آب است. همه آثار متأثر از حرکت آب، ابهام و انعکاسی است که در آب وجود دارد. من 14 سال است که روی آب کار می‌کنم، در این خصوص می‌نویسم و نقاشی می‌کنم و این آثار مجموعه‌ای است که طی چهار سال گذشته خلق کرده‌ام."[3] در این نوشتار به  نقد و بررسی گزیده ای از این آثار که در سایت شخصی هنرمند[4]  قابل مشاهده است پرداخته می شود.  

عکسهای ذکرگو از آب اگرچه به نظر دستکاری شده و دیجیتالی می آیند اما چنانکه در تابلوی ورودی یکی از نمایشگاه ها تصریح شده "این آثار تصاویر عینی و واقعی از آب است که به شیوه سنتی (دوربین و فیلم) عکاسی شده و هیچ دخل و تصرف دیجیتالی در آنها اعمال نگردیده است."[5] فضای برخی عکسها انتزاعی و نقاشی گونه است و گویی همانطور که در نقاشی فتورئالیسم، نقاش با ابزار قلم مو و رنگ، نقاشی را به عکس نزدیک می کند در اینجا عکاس، عکس را به سمت و سوی نقاشی برده است. نقطة تمرکز[6] در بعضی تصاویر گلهای شناور روی سطح آب هستند و در برخی دیگر که تنها سطح آب را به نمایش می گذارند، مشخص نبوده و نگاه بیننده در سطح آب بر روی سایه ها و رنگها حرکت می کند. همچنین با وجود اشاره عکاس در مصاحبه هایش به عکاسی این تصاویر از "ایتالیا، انگلیس، سوئیس، امریکا، مالزی، چین، ژاپن و ایران"(همان)، زمان و مکان اغلب آثار نامشخص است و به نظر میرسد همه جایی و همه زمانی بودن پدیده و پیام اثر مورد نظر بوده است. سیری در تصاویر، به وضوح شیفتگی هنرمند به بازی نور و سایه و انعکاس رنگها در سطح آب و همچنین تحسین وی از آب را به عنوان عنصر حیات که به سبب بی شکلی و بیرنگی، استعداد پذیرش هر شکل و رنگ را دارد، افشا می سازد؛ اشکال و رنگهایی که هر کدام حالت و احساسی خاص را القا می نمایند.[7] به طور نمونه تصویر 1 به دلیل نرم شدن کاشیهای صلب در انحنای لطیف امواج، رنگ سبز کاشیها، شفافیت آب و تلؤلؤ ستاره مانند نور خورشید در سطح آب، حس سبکی، زندگی و امید برمی انگیزد در حالیکه آب تصاویر 2و 3 که با زاویه دید متفاوتی عکسبرداری شده اند و همچنین ترکیب بندی افقی و غلبة سایه های تیره، کدورت را به ذهن متبادر می سازند اگرچه در عکس 2 تلاطم و ریتم ملایم رنگهای گرم نارنجی و زرد، این کدورت را به گرفتگی رمانتیک غروب نزدیک نموده و امواج تیره و لکه های روغنی مانندِ سیاه و براق تصویر 3، غلظت این کدورت را تشدید، و تصویری وهم انگیز از آب ارائه می دهد.

عکس 1 (پیوند معنوی) و عکس 2 (زیبای شناور) از دیگر نمونه های عکاسی از سطح آب هستند که در نگاه نخست تفاوت چندانی با آثار دیگر عکاسان طبیعت که از آب (پورترEliot Porter،کوخانچیکوفMikhail Kokhanchikov ، ژوستین Maia Og Jostein، واتکینزCarleton Watkins) و یا گلهای شناور بر آب (سرازدینوفIgor Serazetdinov، دوروشنکو Oleg Doroshenko، هاپکینزGloria Hopkins) عکاسی نموده اند ندارد. اگرچه برخی دلالت های صریح و حتی ضمنی این آثار مشابهند اما همانطور که برای درک یک متن نوشتاری باید زبان نویسنده و خواننده یکسان باشد، برقراری ارتباط دیداری نیز مستلزم زبان بصری مشترکی است که در آن نشانه ها، استعارات و فرضیات، مورد توافق و درک طرفین باشد. رعایت این اصل به ویژه در چنین آثاری که زمان و مکان عکاسی نامشخص بوده[8] ضروری تر می نماید و گویی برای کشف دلالتهای ضمنی، گریز و گزیری از شناخت فرهنگ و زمینه های فکری عکاس نیست. به تعبیر دیگر با توجه به دسته بندی ارائه شده از عکسها توسط تری برت، آثار ذکرگو علاوه بر "ارزیابی زیبایی شناختی"، موجودیت "تفسیری" داشته و به اقتضای نسبت با آینه های سارکوفسکی دربارة "جهان بینی عکاس" سخن می گویند. [9]   

         

در نمای نزدیک یا کلوزاپ از گلها بر روی آب، ذکرگو تحت تأثیر ماهیت آب و ارتباط آن با حیات، زایش، سلامتی، رشد و همچنین تطهیر جسم و روح است. در عکاسیهای کلوزاپ، از آنجا که عمق میدان نسبت به عکاسی منظره بسیار محدودتر است، فکوس اهمیت زیادی دارد و در این تصاویر عکاس با پایین نگهداشتن لنز، عمق میدان مناسبی را ایجاد کرده است بطوریکه لطافت و طراوت سطح گلها (در عین به خشکی افتادن آنها در عکس 1) یا (گنجاندن سایه در عکس 2) همچنان مشهود است. عکس 1 دارای ترکیب بندی قانون 3/1 است و با جایدهی سوژه در شبکه مرکزی و تأمین فضای متناسب در باقیمانده عکس، تصویری متوازن ایجاد شده است. نور پس زمینه از طریق انعکاس منبع نور

در آب، هاله ای قدسی در اطراف گلها پدید آورده و به واسطه کنتراست نوری و همچنین دوایر هم مرکز و منتشر در سطح آب حول گلها، بر تقدس این پیوند تأکید شده است. از سوی دیگر خشکی سمت راست تصویر، گواه بر کم عمقی آب است و این امر سفر گلهای شناور را با مانع روبرو می سازد. این مانع به شکل خطی از خشکی، از میان گلها گذشته و تا حاشیه های بالا و پایین عکس امتداد می یابد اما به دلیل گسستگی این امتداد از طریق آب و گلبرگهای برهم افتادة گلها، ارتباط بصری سمت چپ و راست تصویر قطع نشده است. در این تصویر کنتراست رنگها در ایجاد توازن کلی تصویر سهم بسزایی دارد و با وجود پالت رنگی محدود، سردی و سنگینیِ سیاهیِ زمینه با استفاده از شادابی و سبکی رنگ صورتی و گرمای زرد گلها و همچنین نور منعکس شده در بخشهای مختلف تصویر، تعادل یافته است. این تعدیل از لحاظ شکل نیز در تقابل بافت خشن آسفالت گونة زمینه با ساقه های ظریف و ترد اما مستقیم و همراستای گلها و همچنین طراوت گلبرگها حاصل شده است.

عکس 2 (زیبای شناور) نیز با همان زاویه دید عکس 1 و عمود بر سوژه گرفته شده است. رنگ غالب در این عکس آبی است. نقطه اصلی تمرکز، گل شناوری است که در مثلث سایه قرار دارد و سپس سایة همین گل در بخش روشن آب که قرینة مثلث سایه است جلب توجه می نماید.  این چیدمان جهت دار در برابر عدسی دوربین در کنار کیفیت خوب چاپ، به گونه ای شاعرانه بیننده را به رابطة میان نور و سایه فرا می خواند و در همین راستا نماد یین-یانگ را به ذهن متبادر می سازد. "در فلسفة شرقی یین-یانگ نمود نیروهای متقابل و مکمل یکدیگرند که تمامی پدیده ها و وجوه هستی را در بر می گیرد."[10] هر یک از دو سوی این دوگانگی نه تنها در چرخه ای مدام، در تعامل با دیگری است بلکه شمه ای از آن را نیز همواره در درون خود دارد تا سیر و صیرورت مقتضی را یادآور باشد همچون روز که آبستن شب است، مرگ که از بطن زندگی سر بر می آورد و زن که جنین را تا موعد مقرر در خود حمل می کند. بدین ترتیب تصویر 5 مبین آن است که ذکرگو اینهمه را در آب و از آب می بیند چراکه آب منشأ حیات و زایش است و از اینرو چنانکه خود می گوید" آب به شخصیت زن نزدیک است حتی می توان گفت آب مؤنث است، چون تمام الهه های باروری و مادری به آب مربوط می شود. رویش و زایش دو فصل مشترک بین زن و آب است. زن خاطره تاریخ است."[11]توجه به این نسبت در ارزیابی سری "تصاویری از توهم"[12] نیز حائز اهمیت است.(تصاویر 4،5،6) ذکرگو در این عکسها همچون عکسهای آب، مسحور پدیدة انعکاس است با این تفاوت که در اینجا از مانکن های زن در پشت ویترین فروشگاههای نیویورک عکاسی نموده و انعکاس فضای اطراف به ویژه ساختمانهای بلند شهری را بر


سطح شیشه قاب کرده است. اگر در تصاویر آب، ذکرگو از دیدگاه سنتی، ویژگیهای باروری و مادرانة زن را با آب مقایسه می کند، در اینجا صورتی از زن را که مدرنیته به او بخشیده است، به نمایش می گذارد. قاب هر ویترین با شمایلهای بلند قامت و آراسته ای که به منظور جلب مشتری ساخته و پرداخته شده، صفحات مجله ای تبلیغاتی را می ماند که ذکرگو آنها را ورق زده است. عکسها آمیزه ای از سطوح مختلف فضا هستند که در سطح شیشه، پیرامون نقطة تمرکز تصویر یعنی مانکن، کنار هم نشسته اند و در هر ترکیب بندی اجزاء متعددی برای مشاهده و تحلیل وجود دارد.

مانکنهای خیابان پنجم نیویورک[13] به فریبندگی و جذابیت ستارگان سینما، با نمایی واقعی و لوکس، سفید، آراسته، بی حرکت و رسمی اند و هیچ نشانه ای از صمیمیت، نشاط و احساس عاطفی در آنها یافت نمی شود. در تصاویر اطلاع دیگری پیرامون محتویات و چیدمان ویترینها داده نشده و حتی وضعیت نورپردازی آنها مشخص نمی باشد و توجه عکاس بیشتر به مانکنها و بازنمایی تصاویر روی شیشه معطوف بوده است. زنانی زیبا، خوش اندام و تماشایی که در لباسهای شیک و مد روز، نیمه عریان و مغرور خودنمایی می کنند و با این وجود اجسام بیجان و بیروحی هستند که نسبتی با حیات، رویش و زایش ندارند. این پیکرهای خوش تراش و بلندقامت ولی سرد و قالبی با نگاه تصنعی و بی اعتنا به پیرامون، نمودار زیباترین، کاملترین و آزادترین هایی هستند که از رهگذر مدرنیته قابل دستیابی است. ذکرگو  این بلندپروازی فراگیر را با قرار دادن مدل ها در میان آسمان خراشهای خاکستری و سازه های همسان به نمایش گذارده، و بی ثباتی و پوچی آن را از طریق ابرهای گذرا القا نموده است، ضمن آنکه عکسبرداری از انعکاس سایه ها بر روی شیشة مقابل مدل، کلیت طرح مدرنیته را توهم آمیز جلوه می دهد. در این فرایند زاویة دوربین و عکاسی از پایین، بر بلندای قامت مانکنها و ساختمانها و به تبع، ارتفاع خیالِ برتری جویانة مدرنیته افزوده، و همسویی مدلها با امتداد خطوط پرسپکتیو بناها، بر آن تأکید ورزیده است. به علاوه، این خطوط طولانی و مستقیم، حرکت چشم را به سرعت از سمت پایین به بالای تصویر هدایت می کند و این سرعت نیز به باور ذکرگو یکی دیگر از دستاوردهای تفکر مدرن است(Zekrgoo, 2002, 160) و از همینروست که در تصاویر آب، به رغم آنکه حرکت وجود دارد، نشانی از سرعت یافت نمی شود.[14]

ذکرگو معتقد است "هنر نوعی سفر معنوی است و از آنجا که مقصدی محسوس ندارد، سرعت، غیر ضروری و مخرب بوده و آنچه به بار می آورد گم گشتگی و غربت است. در ازاء چنین هنری ارزش های انسانی افول نموده و به جای زیبایی، الیناسیون یا از خودبیگانگی حاصل می گردد... هنر مدرن به بدنی توانمند اما بدون روح می ماند."(Zekrgoo, 2002, 160-162) در واقع او با عکاسی از آب که بارها توسط هنرمندان پیشین تجربه شده است، موضع مدرنیته نسبت به سرعت و نوآوری را تقبیح نموده است. با این همه، در یکی از عکسها که بیش از بقیه مورد پسند هنرمند می باشد، بازتاب ناخودآگاهانة عکاس بر شیشة یکی از همین ویترین ها ترکیب تازه ای آفریده است. شاید کنار هم قرار گرفتن عکاس و مانکن در یک قاب این نکته را به هنرمند خاطرنشان می سازد که وی نیز از ابزار مدرن (دوربین عکاسی) استفاده می نماید.[15] به عبارتی دیگر چه بسا تصویر، مصداقی فیگوراتیو از نماد یین-یانگ و تعامل نیروهای متضاد سنت و مدرنیته ارائه می نماید و اینکه سنت و مدرنیته قابلیت آن را دارند که یکی از درون دیگری سربرآورد.    

جدول تصاویر

 

نتیجه  آب، منبع بی پایان الهام و شگفتی و عنصری پویاست که در صورت ایستایی می میرد، از همه سو انتشار می یابد و در همه جهت حرکت می کند. در آبِ چون آینه می توان خود را دید و از آبِ چون شیشه، می توان به فراسو نظر کرد. حساسیت نسبت به محتوای عرفانی آب، موضوع عکسهای ذکرگو در سری تصاویر "آب معنوی" و "نقاشی بر آب" است. تصاویر آب آشنا و صمیمی هستند و در عین حال تعدد عکسها و تمرکز به موضوعی آشنا و روزمره سؤال برنگیز است. ذکرگو با این عکسها و به ویژه در "پیوند معنوی" و "زیبای شناور"  راهی نو جهت نگرش به مفاهیم پذیرفته شدة عالم پیشنهاد نموده و بازاندیشی در امر عادی را تشویق کرده است. روش عکاسی مستقیم و بدون دستکاری او فاصلة بیننده را با آبِ آشنا باز هم نزدیکتر می کند. ذکرگو در کژیدگی کاشیهای زیر آب، آبتنی گلها درون آب، همنشینی و تنیدگی نور و رنگ و سایه، و کش و قوس دیوارهای مسجد در سطح آب، حفظ ماهیت و انعطاف پذیری سنت را می بیند و این تحمل و ظرفیت را در برابر تصلب خودمحوری و هوس لعابدار استیلاگری مدرنیته در "تصاویری از توهم"در معرض نگاه انسانها می گذارد.

تصویر 1

تصویر 2

تصویر 3

 

تصویر 4

 

تصویر 5

 

تصویر 6

 

منابع

برت. تری (1390) نقد عکس، درآمدی بر درک تصویر، ترجمه اسمعیل عباسی و کاوه میرعباسی، تهران: نشر مرکز 

Encyclopedia Britannica (2002). University of Michigan publishing

Zekrgoo. Amir H. (1995). “Nature, Man and Art, An Irano-Islamic Perspective”, in Prakrti, The Integral Vision, vol. 5, ed. Baidyanath Saraswati, pp.156- 164

منابع اینترنتی (تاریخ مشاهده: فروردین 1393)

www1.jamejamonline.ir/newstext.aspx?newsnum=100004149630

www.zekrgoo.com/photography/art-works/photogallery

islamic-art-calligraphy.com/documents/dr__amir_h__zekrgoo.html

http://87.107.133.8/detail/News/236066

www.colorexplorer.com/imageimport.aspx



[1] “Mystical Water” and “Paintings on Water”

[2] عناوین برخی از سری تصاویر به نمایش درآمده عبارتند از: نور رقصان، ارواح شناور، آینه های زندگی، نقاشیها بر آب، بر بستری از آب. (نقل از : islamic-art-calligraphy.com/documents/dr__amir_h__zekrgoo.html)

[3] برگرفته از سایت خبری جام نیوز:  http://87.107.133.8/detail/News/236066

[4] www.zekrgoo.com/photography/art-works/photogallery

[5] www1.jamejamonline.ir/newstext.aspx?newsnum=100004149630

[6] focal point

[7] دکتر ذکرگو در خوشنویسی سالها مشغول نگارش اسماء جمالیه و جلالیه الهی بوده و چه بسا می توان میان آثار خوشنویسی و عکاسی وی ارتباطی متقابل یافت.

[8]  تنها در معدودی از تصاویر، بازتاب بنای یک مسجد (مسجد نصیرالملک شیراز) در آب خودنمایی می کند.

[9]  برای توضیح درباره تقسیم بندی سارکوفسکی، عکسهای تفسیری و ارزیابی زیبایی شناختی به (برت،1390، 84 و 97و 109) مراجعه نمایید.

[10] (Encyclopedia Britannica, 2002, under the word: yinyang)

[11] www1.jamejamonline.ir/newstext.aspx?newsnum=100004149630

[12] Images of Illusion

[13] Fifth Avenue

[14] مفهوم سرعت و پیوند آن با مدرنیته در سری عکسهای دکتر ذکرگو از ماشینها (به عنوان نماد سرعت) و انعکاس اشکال پیرامون بر بدنه، شیشه و آینه های آنها قابل توجه است.

[15] تجربة تصویربرداری از مانکن های پشت ویترین مغازه ها یا بازتاب تصویر عکاس بر شیشة آنها پیشتر توسط هنرمندانی نظیر آلفرد ایزنشتاتAlfred Eisenstadt  ، مینارد ویلیامز Maynard Owen Williams و لیاندر اسکات Leeander Scott، با اهدافی متفاوت، آزموده شده است. 

برای دریافت فایل کامل مقاله به انضمام تصاویر بر روی لینک Pdf ذیل کلیک نمایید. 

Read 896 times